Wprowadzenie
Przemoc domowa jest powszechnym problemem społecznym, który może dotyczyć ludzi bez względu na wiek, płeć, status społeczny czy kulturę. Jej skutki są zarówno psychiczne, jak i fizyczne – często ujawniają się w postaci dolegliwości psychosomatycznych. Choć objawy te mają podłoże psychiczne, wywierają realny wpływ na zdrowie fizyczne pacjentów. Mogą być jednym z pierwszych sygnałów ostrzegawczych, że dana osoba doświadcza przemocy w swoim najbliższym otoczeniu.
Ważne jest, aby pracownicy ochrony zdrowia mieli świadomość, że ujawnienie przemocy i szukanie pomocy może być dla pacjenta bardzo trudne. Dane z badań DHS (Demographic Health Survey) przeprowadzonych w latach 2014–2018 sugerują, że odsetek kobiet szukających pomocy u rodziny, przyjaciół lub instytucji (takich jak ochrona zdrowia i Policja) wahał się od 9,7% w Tadżykistanie (2017) do ponad 54% w Tanzanii (2015–2016).
W większości krajów mniej niż 40% kobiet doznających przemocy w rodzinie szukało jakiejkolwiek pomocy. Wśród tych, które to zrobiły, większość zwracała się do rodziny i przyjaciół. Tylko niewielki odsetek kobiet szukał pomocy Policji. W prawie wszystkich krajach, dla których dostępne są dane, odsetek kobiet szukających pomocy Policji wynosił mniej niż 10%. Pomocy u pracowników ochrony zdrowia szukało mniej niż 6% osób.
Oznacza to, że osoby doznające przemocy domowej rzadko mówią o swoich problemach wprost. Zazwyczaj zgłaszają się do lekarza z powodu różnych dolegliwości, w tym objawów psychosomatycznych.
Definicja dolegliwości psychosomatycznych
Dolegliwości psychosomatyczne to objawy fizyczne, które mają podłoże psychiczne. Pacjenci cierpiący na tego rodzaju zaburzenia często zgłaszają bóle głowy, bóle brzucha, „problemy z sercem”, zaburzenia snu i liczne inne objawy, które nie mają jednoznacznej przyczyny medycznej. Przemoc domowa – jako przewlekłe źródło stresu – może być jednym z głównych czynników wywołujących takie objawy.
Mechanizmy wpływu przemocy na organizm
Przemoc domowa prowadzi do przewlekłego stresu, który aktywuje układ współczulny i oś podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA). Długotrwała aktywacja tych układów podnosi stężenie kortyzolu i innych hormonów stresu. To z kolei zaburza pracę różnych organów i układów w organizmie i może objawia się poniższymi dolegliwościami:
• Układ krążenia: Podwyższone ciśnienie krwi, zwiększone ryzyko chorób serca.
• Układ odpornościowy: Osłabienie odpowiedzi immunologicznej, większa podatność na infekcje.
• Układ pokarmowy: Zespół jelita drażliwego.
• Układ nerwowy: Zmniejszenie zdolności koncentracji, zaburzenia snu.
• Bóle głowy – mogą wynikać z napięcia mięśniowego i przewlekłego stresu.
• Bóle mięśniowe i stawowe – często związane z długotrwałym napięciem.
• Problemy ze snem: Bezsenność, koszmary nocne, trudności z zasypianiem.
• Problemy żołądkowo-jelitowe: Nudności, biegunki, bóle brzucha.
• Problemy skórne: Łuszczyca, wyprysk, przewlekły świąd.
Rola pracowników ochrony zdrowia w diagnozowaniu dolegliwości psychosomatycznych
Specjaliści zdrowia psychicznego (psychologowie, psychiatrzy) odgrywają kluczową rolę w identyfikacji przyczyn dolegliwości psychosomatycznych u osób doświadczających przemocy domowej. Terapia psychologiczna i wsparcie psychiatryczne mogą pomóc pacjentom w radzeniu sobie z traumą i w redukcji objawów psychosomatycznych. Szczególnie skuteczne mogą być techniki, takie jak terapia poznawczo-behawioralna (CBT), techniki relaksacyjne i mindfulness.
Zanim jednak pacjent otrzyma pomoc od odpowiedniego specjalisty, często odwiedza wielu lekarzy różnych specjalności, zaczynając od lekarza Podstawowej Opieki Zdrowotnej, odbywa kolejne konsultacje związane ze zgłaszanymi dolegliwościami (endokrynolog, gastroenterolog, dermatolog, kardiolog i inne). Dlatego ważne jest, aby na etapie diagnostyki różnicowej uwzględnić podejrzenie przemocy domowej. Może to nie tylko pozwolić na uniknięcie niepotrzebnej diagnostyki, lecz także zapewni pacjentowi odpowiednią pomoc.
Współpraca interdyscyplinarna w leczeniu
Leczenie dolegliwości psychosomatycznych u osób doznających przemocy domowej wymaga współpracy różnych specjalistów. W proces powinni być zaangażowani w szczególności: lekarz POZ, psycholog i psychiatra.
Kluczowe elementy takiej współpracy obejmują:
- dokładny wywiad medyczny, uwzględniający aspekty psychologiczne.
- badanie przedmiotowe ukierunkowane na rozpoznawanie objawów przemocy.
- opracowanie planu leczenia uwzględniającego zarówno aspekty fizyczne, jak i psychologiczne.
Profilaktyka i edukacja
Jeżeli potraktujemy przemoc domową jak chorobę przewlekłą – z okresami zaostrzeń i remisji, możliwością długiego przebiegu bezobjawowego, obecnością objawów alarmowych (tzw. czerwonych flag) i realnym zagrożeniem dla życia i zdrowia pacjenta – łatwiej zrozumieć konieczność działań profilaktycznych i edukacyjnych.
Tak jak w przypadku innych chorób przewlekłych, również tutaj kluczowe znaczenie ma zapobieganie przemocy domowej. Dlatego edukacja pracowników ochrony zdrowia i całego społeczeństwa na temat skutków przemocy domowej jest niezbędnym elementem działań systemowych. W podnoszeniu świadomości i zapewnieniu wsparcia osobom zagrożonym przemocą ważną rolę mogą odegrać: towarzystwa naukowe, organizacje pozarządowe, kampanie społeczne i inne działania edukacyjne.
Podsumowanie
Dolegliwości psychosomatyczne są poważnym wyzwaniem zdrowotnym, szczególnie u osób doznających przemocy domowej. Skutki przemocy mają charakter zarówno psychiczny, jak i fizyczny, dlatego wymagają kompleksowego podejścia terapeutycznego oraz wsparcia społecznego. Skuteczne rozpoznanie i leczenie możliwe są dzięki współpracy między personelem medycznym, specjalistami zdrowia psychicznego oraz instytucjami edukacyjnymi i społecznymi.
Źródła
- American Psychological Association, Stress effects on the body. (dostępne online: https://apa.org/topics/stress/body).
- Kępiński A. Lęk, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, ISBN 83-08-03225-7
- Centrum Praw Kobiet, Przemoc domowa w Polsce. Raport 2020. [dostępne online: https://cpk.org.pl/raport-centrum-praw-kobiet/]
- Ali, Parveen & Mcgarry, Julie. (2020). Domestic Violence in Health Contexts: A Guide for Healthcare Professions. DOI: 10.1007/978-3-030-29361-1
Informacje o Autorze artykułu:
Piotr Hartmann – lekarz, specjalista pediatrii, ekspert medyczny w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej. Kierownik Pionu Zachowawczego Klinicznego Oddziału Pediatrii w Szpitalu im. Dzieci Warszawy w Dziekanowie Leśnym Koordynator Standardów Ochrony Małoletnich w Szpitalu im Dzieci Warszawy w Dziekanowie Leśnym Sekretarz Zarządu Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego i Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego. Zastępca Przewodniczącej Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej dla Dzielnicy Bielany m.st. Warszawy (przez 10 lat był Przewodniczącym Zespołu).