Przemoc domowa jest problemem wstydliwym, o którym mówi się niechętnie, nawet jeśli świadczą o nim urazy widoczne gołym okiem. Są one często wyjaśniane niefortunnym upadkiem, potknięciem się lub innym przypadkowym zdarzeniem, w którym nie brały udziału osoby trzecie. „Uderzyłam się”, „Jestem taka niezdarna”, przewróciłam się” – to wypowiedzi, które mają uniemożliwić patrzenie na okoliczności powstania urazu pod innym kątem niż wypadek. Ale konsekwencje przemocy domowej to nie tylko ślady po aktach agresji fizycznej. To często wiele dolegliwości, których etiologię trudno określić: bezsenność, bóle głowy, bóle brzucha, ogólne złe samopoczucie czy bardziej poważne problemy kardiologiczne, gastrologiczne, psychiczne itp.
Rzadko zdarza się, że pacjent od razu mówi lekarzowi o przemocy domowej. Zapytany wprost o przemoc w swoim domu, zwykle udzieli negatywnej odpowiedzi. W związku z tym lepiej jest pytać o sytuację domową, o relacje i kontakty z najbliższymi, o okoliczności, w jakich pojawiają się lub nasilają dolegliwości zdrowotne, z którymi pacjent zgłosił się do lekarza. Odpowiedzi na te pytania mogą dać obraz tego, co może być głównym źródłem dolegliwości pacjenta.
Lekarze, podobnie jak inni przedstawiciele ochrony zdrowia, są zobowiązani do reagowania zawsze, kiedy mają podejrzenie, że ich pacjent doznaje przemocy domowej. Działania podejmowane w sytuacji podejrzenia przemocy domowej mogą obejmować przede wszystkim:
- wszczęcie procedury „Niebieskie Karty”;
- zawiadomienie Policji lub prokuratury o podejrzeniu popełniania przestępstwa z użyciem przemocy domowej;
- zawiadomienie Policji lub prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znęcania się.
Powyższe działania nie są zależne od zgody (decyzji) osoby pokrzywdzonej. Na podstawie przepisów prawa są one wręcz obowiązkiem przedstawicieli służb i instytucji, w tym także lekarzy. Trzeba jednak pamiętać, że jakkolwiek działania te mogą być podejmowane bez zgody osoby doznającej przemocy domowej, to zawsze powinny być podejmowane za jej wiedzą (należy poinformować, co będziemy robić).
Zgodnie z przepisami ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej wszczęcie procedury „Niebieskie Karty” nie wymaga zgody osoby doznającej przemocy. Intencją ustawodawcy nie było pozbawienie takiej osoby prawa o decydowaniu o sobie, ale zabezpieczenie jej z uwzględnieniem faktu, że często ona sama nie jest w stanie podjąć takiej decyzji.Strach przed reakcją osoby, która przemoc stosuje, obawa przed jej zemstą, a także nadzieja na to, że ten, kto krzywdzi, zrozumie, że zachowuje się niewłaściwie, i zmieni się, skutecznie blokują stanowcze działania w celu zatrzymania przemocy.
Procedura „Niebieskie Karty” ma charakter interwencyjno-pomocowy. Jej wszczęcie uruchamia proces zaangażowania lokalnych służb i przedstawicieli instytucji pomocowych w działania na rzecz zatrzymania przemocy domowej. Powoduje, że osoba doznająca przemocy domowej otrzymuje wsparcie specjalistów z różnych dziedzin (pracownika socjalnego, policjanta, przedstawiciela oświaty, ochrony zdrowia, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych itp.) i pomoc adekwatną do swoich potrzeb (psychologiczną, prawną, socjalną, medyczną itp.).
Należy pamiętać, że wszczynając procedurę, podejmuje się działania interwencyjne mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa osobie doznającej przemocy domowej. Polegają one w szczególności na zapobieżeniu zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby doznającej przemocy domowej, w tym na informowaniu Policji (lub odpowiednio Żandarmerii Wojskowej – jeśli osobą stosującą przemoc jest żołnierz w czynnej służbie) o okolicznościach uzasadniających zastosowanie tzw. nakazów i zakazów (nakaz opuszczenia mieszkania wspólnie zajmowanego z pokrzywdzonym, zakaz zbliżania się do mieszkania, zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego, zakaz kontaktowania się, zakaz wstępu na teren szkoły, placówki oświatowej, opiekuńczej lub artystycznej, obiektu sportowego lub miejsca pracy pokrzywdzonego).
Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej „osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy domowej, niezwłocznie zawiadamiają o tym Policję lub prokuratora”. Najczęstszym przestępstwem związanym z przemocą domową i ściganym z urzędu jest znęcanie się (art. 207 kodeksu karnego). Ściganie z urzędu oznacza, że pokrzywdzony nie musi składać wniosku o ściganie, aby organy podjęły działania, a informacja o przestępstwie może pochodzić z dowolnego źródła. To oznacza, że „źródłem” tych informacji może być lekarz, który podejrzewa, że jego pacjent jest ofiarą znęcania się osoby najbliżej.
Dodatkowo na uwadze trzeba mieć także art. 304 ust. 1 kodeksu postępowania karnego, z którego wynika, że każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. O ile przepis ten wskazuje na „obowiązek społeczny każdego”, tzn. każdej osoby,o tyle ust. 2 tego artykułu zakłada obligatoryjność działań i mówi, że„Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa”.
W związku z powyższym jeśli podejrzewasz, że pacjentka doznaje przemocy domowej, a ona temu zaprzecza, to:
- porozmawiaj z nią –powiedz jej o swoich podejrzeniach i na jakiej podstawie te podejrzenia opierasz (urazy, ślady po pobiciu, dolegliwości psychosomatyczne, informacja od pacjentki na temat jej sytuacji domowej itp.);
- wyraź zrozumienie dla jej postawy, odnosząc się do jej obaw związanych z ujawnieniem przemocy,lęku przed osobą stosującą przemoc, poczucia wstydu, niechęci do procedur itp.;
- w rozmowie z pacjentką odnieś się do swoich wcześniejszych kontaktów z osobami doznającymi przemocy domowej, np.: „Mam pacjentki, które znajdują się w podobnej do pani sytuacji. Jeśli pani pozwoli, powiem, jak zmieniło się ich życie, kiedy zdecydowały się ujawnić przemoc i podjęły działania, aby ją zatrzymać”. W ten sposób można„rozbroić” przekonanie pacjentki, że jej sytuacja jest wyjątkowo trudna, a problem przemocy dotyczy wyłącznie jej samej;
- wskaż miejsce/placówkę, gdzie będzie mogła uzyskać wsparcie i profesjonalną pomoc – jeśli będzie już gotowa zmienić swoją sytuację;
- wyjaśnij jej, co zrobisz i czym to będzie dla niej skutkowało (np.: „W sytuacji podejrzenia przemocy domowej jestem zobowiązany wszcząć procedurę »Niebieskie Karty«. Oznacza to, że wypełnię odpowiednią dokumentację i przekaże ją do zespołu interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy domowej, który działa przy ośrodku pomocy społecznej. Wkrótce zostanie pani zaproszona przez grupę diagnostyczno-pomocową, w skład której wchodzić będą specjaliści, którzy wspólnie z panią będą działać na rzecz zatrzymania przemocy” lub: „Urazy, które u pani zauważyłem, wskazują na to, że może być pani ofiarą przestępstwa znęcania się. Ponieważ chodzi mi o pani bezpieczeństwo, muszę powiadomić Policję o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. W wyniku tego powiadomienia może zostać uruchomione postępowanie karne, w ramach którego pani partner/mąż może zostać oskarżony o…”;
- wypełnij formularz „Niebieska Karta – A”, wpisując w nim informacje usłyszane od pacjentki, własne obserwacje dotyczące jej stanu zdrowia psychosomatycznego, informacje o widocznych urazach i/lub dolegliwościach, które mogą być albo są konsekwencjami doznawania przemocy domowej, a następnie nie później niż w ciągu 5dni przekaż kopię tego formularza do zespołu interdyscyplinarnego;
- przekaż pacjentce formularz „Niebieska Karta – B” – jest to informacja dla osoby doznającej przemocy domowej, w której znajdzie ona nie tylko wyjaśnienie, co to jest przemoc domowa, ale także dane dotyczące możliwości uzyskania pomocy;
- jeśli pacjentka ma objawy przemocy fizycznej, zaproponuj wydanie jej zaświadczenia o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy domowej;
- jeśli podejrzewasz, że pacjentka jest ofiarą przestępstwa z użyciem przemocy domowej, powiadom Policję lub prokuraturę.
Informacje o Autorze artykułu:
Sylwester Lewandowski – Członek Rady ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Pedagog. Autor publikacji poświęconych przeciwdziałaniu przemocy domowej oraz rozwiązywaniu problemów uzależnień w społecznościach lokalnych. Policjant w stanie spoczynku – wieloletni policyjny koordynator procedury „Niebieskie Karty”. Wykładowca uczelni wyższej. Inicjator i współautor projektów socjalnych ukierunkowanych na poprawę bezpieczeństwa rodzin, a w szczególności dzieci w rodzinach problemowych. Absolwent Studium Przeciwdziałania Przemocy Domowej Stowarzyszenia „Niebieska Linia” w Warszawie. Członek Zespołu Interdyscyplinarnego w Grudziądzu. Trener programu korekcyjno – edukacyjnego dla osób stosujących przemoc.