Przemoc domowa to jedno z najpoważniejszych wyzwań współczesnej medycyny i polityki społecznej. Jej skutki rozciągają się daleko poza doraźne obrażenia fizyczne: zaburzenia lękowe i depresyjne, zespół stresu pourazowego, przewlekłe dolegliwości bólowe, nadużywanie substancji, a u dzieci opóźnienia rozwojowe, problemy szkolne i trwałe zaburzenia przywiązania. W tym wielosektorowym ekosystemie reagowania, obejmującym między innymi: pomoc społeczną, policję, sądy, oświatę oraz organizacje pozarządowe, kluczową pozycję zajmuje lekarz rodzinny. To on bywa pierwszą osobą, której pacjent wysyła sygnał o tym, że doznaje krzywdy, a jednocześnie jest profesjonalistą mającym narzędzia do natychmiastowej ochrony zdrowia i udokumentowania przemocy domowej w sposób użyteczny dla dalszego postępowania.
Gabinet POZ jako miejsce wczesnego rozpoznawania
Przemoc rzadko „mówi wprost”. Przemoc rzadko ujawnia się w sposób bezpośredni. Częściej odsłania się w postaci nawracających urazów o nieprzekonującym mechanizmie, obrażeń w różnej fazie gojenia, somatycznych dolegliwości bez jasnego podłoża organicznego, przewlekłych bólów głowy czy brzucha, bezsenności, utraty masy ciała lub przeciwnie – objadania się. W wywiadzie pojawia się izolacja społeczna, kontrolowanie kontaktu z lekarzem przez partnera lub członka rodziny, nagłe rezygnacje z wizyt, trudność w swobodnej wypowiedzi. U dzieci uwagę zwracają: regres rozwojowy, wycofanie, drażliwość, spadek osiągnięć szkolnych, a także nietypowe urazy w okolicach osłoniętych ubraniem. Siłą medycyny rodzinnej jest ciągłość opieki: wiedza o pacjencie „w czasie” ułatwia zauważenie wzorca, którego nie widać podczas jednorazowego kontaktu w SOR lub poradni specjalistycznej.
Komunikacja i bezpieczeństwo jako fundament interwencji
Pierwszym obowiązkiem lekarza jest zapewnienie bezpieczeństwa medycznego, ale równie istotny bywa klimat rozmowy. Podejrzenie przemocy domowej należy komunikować ostrożnie, bez obwiniania i w języku nienacechowanym: „Martwią mnie nawracające urazy i to, że nie czujesz się bezpiecznie w domu. Czy jest ktoś, kto cię krzywdzi?”. Ułatwia to podejście trauma-informed care: uznanie, że pacjent mógł doświadczyć traumy, a zadaniem personelu jest minimalizowanie retraumatyzacji (zapewnienie prywatności, możliwość rozmowy bez osób towarzyszących, jasne wyjaśnienie celu pytań). Już na tym etapie warto ostrożnie zbadać obecne ryzyko: czy istnieje bezpośrednie zagrożenie życia, dostęp do broni, eskalacja przemocy, ryzyko dla dzieci lub osób zależnych. W razie wysokiego ryzyka priorytetem jest organizacja natychmiastowej ochrony, wezwanie policji, kontakt z ośrodkiem pomocy społecznej lub ośrodkiem interwencji kryzysowej, ustalenie bezpiecznego miejsca pobytu np. w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla osób doznających przemocy domowej.
Rzetelna dokumentacja – most między medycyną a wymiarem sprawiedliwości
Dokumentacja medyczna ma podwójną rolę: służy ciągłości leczenia i bywa kluczowym dowodem. Opis obrażeń powinien być szczegółowy, obiektywny i precyzyjny (lokalizacja anatomiczna, rozmiar, kolor, faza gojenia, ewentualne fotografie sporządzone zgodnie z zasadami ochrony danych). Ważne jest odnotowanie własnych obserwacji (np. niezgodności opisu mechanizmu urazu z obrazem klinicznym) oraz cytatów pacjenta w cudzysłowie, bez interpretacji. Jeśli pacjent wyraża zgodę, zdjęcia wykonywane w standardzie klinicznym z datą i skalą stanowią cenny materiał uzupełniający.
Procedura „Niebieskie Karty” i obowiązki ustawowe lekarza
W polskim systemie przeciwdziałania przemocy domowej lekarz rodzinny może wszcząć procedurę poprzez wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A”. Wystarczy uzasadnione podejrzenie, lekarz nie musi mieć pewności co do przestępstwa; zgoda pacjenta nie jest wymagana. Procedura uruchamia wsparcie zespołu interdyscyplinarnego i grupy diagnostyczno-pomocowej w gminie, które koordynują działania ochronne i pomocowe. Równolegle, gdy istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu, lekarz powinien zawiadomić właściwe organy ścigania. Ochrona dobra dziecka ma charakter nadrzędny: w razie krzywdzenia małoletniego interwencja jest nie tylko dopuszczalna, ale konieczna. Należy uwzględniać konieczność zachowania równowagi pomiędzy obowiązkiem przestrzegania tajemnicy zawodowej a ustawowo określonymi wyjątkami. Każda decyzja o ujawnieniu informacji powinna opierać się na obowiązujących przepisach prawa oraz rzetelnej ocenie ryzyka dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa pacjenta lub innych osób.
Lekarz w sieci współpracy: z kim rozmawiać i jak współdziałać
Skuteczność pomocy nie zależy wyłącznie od trafności rozpoznania; równie ważne jest „usieciowienie”. Lekarz rodzinny powinien znać lokalne kontakty: przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego, ośrodek pomocy społecznej, policję (dzielnicowego), ośrodek interwencji kryzysowej, poradnie zdrowia psychicznego, punkty nieodpłatnej pomocy prawnej, a w przypadku dzieci także szkołę i poradnię psychologiczno-pedagogiczną oraz ośrodki środowiskowej opieki psychologiczno-psychoterapeutycznej oraz Centra Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży. W praktyce dobrze sprawdza się wyznaczenie w przychodni koordynatora ds. przemocy: osoby, która utrzymuje robocze relacje z instytucjami i dba o aktualność listy kontaktów oraz materiałów dla pacjentów (ulotki, numery telefonów czynne całą dobę, informacje o schronieniu). Współpraca to także przepływ informacji w takim zakresie, w jakim pozwala na to prawo, i zgody pacjenta oraz wspólne planowanie bezpieczeństwa (safety plan): ustalenie sygnałów alarmowych, bezpiecznego słowa, sposobu szybkiego wezwania pomocy.
Szczególne sytuacje kliniczne: dzieci, seniorzy, ciąża, osoby z niepełnosprawnościami
Dzieci wymagają szczególnej czujności: każdy uraz niemowlęcia i małego dziecka powinien budzić wysokie podejrzenie, a rozbieżne narracje opiekunów skłaniać do pogłębionej oceny. W okresie ciąży przemoc wiąże się z ryzykiem powikłań położniczych, niskiej masy urodzeniowej i depresji okołoporodowej; pytania przesiewowe podczas wizyt kontrolnych są zasadne i powinny być zadawane w warunkach prywatności. U osób starszych i zależnych częste są formy zaniedbania, przemoc ekonomiczna i nadmierna kontrola dostępu do opieki; lekarz rodzinny, obserwując nagłe pogorszenie stanu funkcjonalnego lub zmiany w nastroju, może jako pierwszy zainicjować interwencję. Osoby z niepełnosprawnościami doświadczają barier w zgłoszeniu krzywdzenia, konieczne bywa więc dostosowanie komunikacji (np. materiały w łatwym języku, tłumacz PJM).
Teleporada, wizyta domowa i logistyka bezpieczeństwa
Pandemiczne doświadczenia pokazały, że teleporada może stać się ważnym narzędziem pierwszego kontaktu, ale ma ograniczenia: sprawca bywa obecny w pomieszczeniu, a pacjent nie może swobodnie mówić. Na początku rozmowy warto zapytać, czy to dobry moment i czy pacjent jest sam; można zaproponować alternatywny kanał (np. krótki kontakt tekstowy w bezpiecznym czasie). Wizyta domowa dostarcza informacji o środowisku, ale zwiększa ryzyko dla personelu. Konieczna jest zatem ocena bezpieczeństwa i ewentualna asysta policji. Każde działanie logistyczne powinno mieć plan B: numer alarmowy, punkt kontaktowy, ustaloną ścieżkę eskalacji.
Bariery systemowe i dobrostan personelu
Najczęściej zgłaszane przeszkody to presja czasu, niepewność co do obowiązków prawnych, obawa o pogorszenie relacji z rodziną pacjenta i poczucie bezradności wobec przewlekłych spraw. Warto inwestować w stałe szkolenia zespołu POZ, wewnętrzne procedury (kiedy i jak wypełnić Niebieską Kartę, gdzie zadzwonić „tu i teraz”), a także superwizję lub wsparcie psychologiczne dla personelu. Kontakt z przemocą obciąża emocjonalnie – dbałość o dobrostan zespołu nie jest luksusem, ale warunkiem utrzymania jakości pomocy. Te bariery pokazują, że aby skutecznie pełnić swoją rolę, lekarz rodzinny potrzebuje nie tylko wiedzy medycznej, lecz także narzędzi organizacyjnych i wsparcia ze strony całego systemu. Budowanie sieci współpracy, wdrażanie standardów dokumentacji i regularne szkolenia mogą znacząco poprawić skuteczność interwencji.
Rola lekarza rodzinnego w przeciwdziałaniu przemocy domowej to więcej niż rozpoznawanie i leczenie urazów. To budowanie zaufania, wczesne wykrywanie, profesjonalna dokumentacja, inicjowanie procedur ochronnych i współpraca w lokalnej sieci wsparcia. Skuteczność rośnie, gdy przychodnia dysponuje jasnymi ścieżkami postępowania, aktualną mapą zasobów, wyznaczonym koordynatorem i kulturą pracy opartą na podejściu trauma-informed. Wówczas gabinet lekarza rodzinnego staje się nie tylko miejscem diagnozy, ale realną bramą do bezpieczeństwa.
Bibliografia
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 917).
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 581).
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1287 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1578 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 104).
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (Dz.U. z 2024 r. poz. 1673).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 września 2023 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz. U. z 2023 r. poz. 1870).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 lutego 2025 r. w sprawie wzoru kwestionariusza szacowania ryzyka zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka służącego stwierdzeniu zasadności zapewnienia dziecku ochrony w związku z przemocą domową (Dz. U. z 2025 r. poz. 213).
Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. nr 120 poz. 526).
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. nr 61 poz. 284).
Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2023–2030, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2023 (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 października 2023 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2023-2030; Dz. U. z 2023 r. poz. 2480).
Rządowy Program Przeciwdziałania Przemocy Domowej na lata 2024–2030, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2023 (Uchwała nr 205 Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2023 r. w sprawie ustanowienia Rządowego Programu Przeciwdziałania Przemocy Domowej na lata 2024–2030; M.P. z 2023 r. poz. 1232 z późn. zm.).
World Health Organization, World report on child and adolescent mental health, Geneva 2022.
UNICEF, The State of the World’s Children 2023: For every child, mental health.
Informacje o Autorze artykułu:
Dr n.med. Aleksandra Lewandowska, Konsultant Krajowa w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży. Absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Od czasu studiów do chwili obecnej zaangażowana w działalność społeczną promującą zdrowy styl życia wśród dzieci i młodzieży, współpracując z fundacjami, stowarzyszeniami, samorządami, przedszkolami, szkołami oraz uczelniami. Od okresu studiów do chwili obecnej zaangażowana również w działalność naukową, zdobywając nagrody i wyróżnienia za prezentowane prace na konferencjach. Autorka i współautorka kilkudziesięciu publikacji. Dydaktyk. Kierownik naukowa szkolenia specjalizacyjnego w dziedzinie psychoterapii dzieci i młodzieży. Lekarz praktyk, dla którego praca jest jednocześnie pasją. Pracuje z pacjentami w lecznictwie zamkniętym, ambulatoryjnym i w opiece środowiskowej. Koordynator medyczny Oddziału Psychiatrycznego dla Dzieci, Oddziału Psychiatrycznego Dziennego dla Dzieci i Młodzieży, Poradni Zdrowia Psychicznego dla Dzieci, Młodzieży i Ich Rodzin, Poradni Psychologiczno-Psychoterapeutycznej Środowiskowej, Poradni Specjalistycznej dla Osób z Całościowymi Zaburzeniami Rozwoju Szpitala im. J. Babińskiego w Łodzi. Wiceprzewodnicząca Rady do spraw Zdrowia Psychicznego przy Ministerstwie Zdrowia. Członek Rady Eksperckiej projektu „Zdrowe Życie”. Członek Międzyresortowego Zespołu do spraw podstawy programowej przedmiotu edukacja zdrowotna. Członek Zespołu ds. Prezydencji Polski w UE.