System przeciwdziałania przemocy domowej składa się z funkcjonujących w każdej gminie zespołów interdyscyplinarnych oraz powoływanych przez nie grup diagnostyczno-pomocowych. Wszystkie osoby, które pracują z osobami doznającymi przemocy domowej lub stosującymi przemoc domową, mogą wchodzić w skład grup diagnostyczno-pomocowych. Można zatem stwierdzić, że w szerokim znaczeniu system przeciwdziałania przemocy domowej tworzą wszyscy ci, którzy zawodowo pracują z osobami doznającymi przemocy domowej lub ją stosującymi. Wśród tych osób kluczowe znaczenie mają przedstawiciele ochrony zdrowia. Ich niebagatelna rola wynika z dwóch powodów. Po pierwsze – skutkiem przemocy domowej jest naruszenie zdrowia fizycznego lub psychicznego osób, które jej doznają. Zatem pomoc ze strony przedstawicieli ochrony zdrowia jest niezbędna dla zminimalizowania skutków przemocy domowej. Po drugie – zidentyfikowanie przypadków przemocy domowej przez system może nastąpić dopiero w sytuacji, w której osoba doznająca przemocy domowej ma kontakt z osobami pracującymi w tym systemie. Przedstawiciele ochrony zdrowia mają kontakt z niemal całą populacją. Z tego powodu ich możliwości dotarcia, a tym samym zidentyfikowania przypadków przemocy są potencjalnie największe spośród innych przedstawicieli systemu.
Zadania, jakie są postawione przez lekarzami w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej, można podzielić na dwie grupy:
- zidentyfikowanie przemocy domowej i uruchomienie stosownych procedur w celu ochrony osób doznających przemocy domowej;
- udzielenie osobom doznającym przemocy domowej niezbędnej pomocy medycznej, w tym wykonanie badań.
Procedury, dotyczące ochrony osób doznających przemocy domowej, są uruchamiane w przypadku podejrzenia występowania przemocy. Nie ma zatem konieczności, aby lekarz miał pewność, że pacjentka lub pacjent doznają przemocy (stwierdzono np. obrażenia ciała). Wystarczające jest podejrzenie w tym zakresie. Podejrzenie może wynikać np. z faktu, że rodzaj uszkodzeń ciała wskazuje na przemoc domową, ale pacjent lub pacjentka podają inną przyczynę powstania obrażeń. Możliwe jest również podejrzenie występowania przemocy domowej w sytuacji objawów mniej oczywistych jak obrażenia, a związanych z przebywaniem pacjenta lub pacjentki w stanie ciągłego zagrożenia życia lub zdrowia.
Podstawowym narzędziem, jakiego ma obowiązek użyć lekarz w przypadku podejrzenia występowania przemocy domowej, jest procedura „Niebieskie Karty”. Wszczyna się ją w obecności dorosłego pacjenta poprzez wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A”. Jednocześnie wręcza się pacjentowi formularz „Niebieska Karta – B”, zawierający podstawowe informacje o procedurze oraz dalszych możliwościach pomocy. Kopię formularza „Niebieska Karta – A” pozostawia się u osoby, która go wypełniła. Nie stanowi on części dokumentacji medycznej. Oryginał formularza „Niebieska Karta – A” należy bezzwłocznie (nie później niż w ciągu 5 dni roboczych) przekazać do zespołu interdyscyplinarnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby doznającej przemocy domowej.
Gdy osobą doznającą przemocy domowej jest dziecko, formularz „Niebieska Karta – A” wypełnia się w obecności dorosłej osoby będącej rodzicem, opiekunem prawnym lub faktycznym dziecka. W przypadku braku możliwości udziału takiej osoby w czynności wypełnienia formularza, należy go wypełnić samodzielnie. Informacje o przemocy mogą pochodzić bezpośrednio od dziecka.
Dziecko, które jest świadkiem przemocy, jest z mocy prawa uważane za osobę doznającą przemocy domowej i w takim charakterze należy umieścić informacje o dziecku w formularzu „Niebieska Karta – A”.
Jeżeli zajdzie taka potrzeba, lekarz, który wszczął procedurę „Niebieskie Karty”, może zostać powołany do grupy diagnostyczno-pomocowej. Będąc jej członkiem, wobec zagrożenia dla życia lub zdrowia pacjenta jakie stanowi przemoc domowa, lekarz przekazuje pozostałym członkom grupy informacje o stanie zdrowia pacjenta w zakresie dotyczącym skutków przemocy domowej.
Poza wszczęciem procedury „Niebieskie Karty” każdorazowo należy rozważyć, czy przemoc domowa nie zagraża życiu lub zdrowiu pacjenta. Jeżeli tak jest, może być konieczne telefoniczne zwrócenie się do Policji w trybie art. 15ab ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji o wydanie czternastodniowego nakazu ochrony osoby doznającej przemocy domowej.
Lekarz mający podejrzenie, że przemocy domowej doznaje dziecko, powinien każdorazowo rozważyć zawiadomienie właściwego miejscowo sądu rodzinnego o zagrożeniu dobra dziecka. Należy w zgłoszeniu do sądu wskazać fakty, które przemawiają za występowaniem przemocy domowej, oraz źródło informacji, na podstawie których lekarz podejrzewa występowanie przemocy domowej.
Jeżeli podejrzenie występowania przemocy domowej dotyczy sytuacji stanowiących jednocześnie przestępstwo, należy złożyć zawiadomienie do Policji lub prokuratury o podejrzeniu popełnienia tego przestępstwa. Należy w nim opisać stan faktyczny, w jakim lekarz dowiedział się o przemocy lub zaczął podejrzewać występowanie przemocy, oraz opisać ewentualne dowody na występowanie przemocy (o ile lekarz ma wiedzę o istnieniu takich dowodów).
W zakresie pomocy medycznej, jakiej lekarz jest obowiązany udzielić osobie doznającej przemocy domowej, poza standardowym zakresem świadczeń przysługujących każdemu pacjentowi, istnieje obowiązek zbadania pacjenta oraz wystawienia zaświadczenia, jeżeli w wyniku przemocy domowej powstały obrażenia ciała. W tym zakresie podstawę prawną stanowi rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy domowej z dnia 29 sierpnia 2023 r. Zawiera ono wzór zaświadczenia lekarskiego, którym należy każdorazowo się posłużyć, wystawiając takie zaświadczenie. Jest ono nieodpłatne, a obowiązek jego wystawienia spoczywa na każdym lekarzu bez względu na posiadaną specjalizację. W żadnym wypadku wystawione zaświadczenie nie stanowi dowodu na występowanie przemocy domowej oraz nie jest traktowane jako poświadczenie przez lekarza, że dana osoba doznaje przemocy domowej.
Zgodnie z przywołanym wyżej rozporządzeniem badanie fizykalne obejmuje charakterystykę uszkodzeń ciała, w szczególności okolicę anatomiczną, rodzaj, liczbę, wielkość, kształt, przebieg, brzeg i barwę, a także ich wpływ na sprawność części ciała. Samo zaświadczenie w zakresie niezbędnym zawiera opinię lekarza o przyczynach i czasie doznania uszkodzeń ciała, ale nie stanowi poświadczenia tego faktu.
Osobnym obowiązkiem lekarza jest udział w procedurze zapewnienia dziecku ochrony w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia w związku z przemocą domową – art. 12a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (Dz. U. z 2024 r. poz. 1673). W sytuacji, w której pracownik socjalny we współpracy z Policją podejmują działania zmierzające do umieszczenia dziecka u innej osoby niż rodzic, w rodzinie zastępczej lub instytucjonalnej pieczy zastępczej, w tego rodzaju procedurze obowiązkowo musi uczestniczyć przedstawiciel ochrony zdrowia w celu ustalenia stanu zdrowia dziecka. Jeżeli zatem pracownik socjalny lub policjant zwrócą się do lekarza o udział w takiej procedurze, winien on w niej uczestniczyć. Należy podkreślić, że ten tryb zapewnienia dziecku ochrony ma na celu natychmiastowe udzielenie dziecku pomocy i z uwagi na silne emocje, jakie mogą towarzyszyć dziecku w trakcie tej procedury, należy do minimum ograniczyć czas, w którym dziecko oczekuje na badanie.
Informacje o Autorze artykułu:
Grzegorz Wrona- doktor nauk prawnych, specjalizujący się w przeciwdziałaniu przemocy domowej i analizie przepisów dotyczących przemocy w rodzinie. Adwokat oraz certyfikowany specjalista i superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. Członek Komitetu Rady Europy ds. Przeciwdziałania i Zwalczania Przemocy Wobec Kobiet i Przemocy Domowej (GREVIO) oraz Rady ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej przy dyrektorze Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Autor komentarzy do Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej oraz przepisów dotyczących procedury „Niebieskie Karty”.
Wykształcenie:
Doktor nauk prawnych – Uniwersytet Warszawski; rozprawa pt. „Konflikt a przemoc. Zastosowanie art. 207 KK w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie”. Ukończył aplikację sądową, zdał egzamin sędziowski, a następnie adwokacki. Certyfikowany specjalista oraz superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej.
Doświadczenie:
Pełnił funkcję p.o. Dyrektora ds. Społecznych i Prawa Administracyjnego w Biurze Rzecznika Praw Dziecka. Konsultant Warszawskiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej oraz superwizor osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej w dzielnicach Warszawy (Wola, Bielany, Ursynów). Aktywnie działa na szczeblu krajowym i międzynarodowym w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej i ochrony praw ofiar przemocy.