Cechą charakterystyczną stosowania przemocy domowej jest to, że najczęściej odbywa się ona w miejscu zamieszkania osoby doznającej tej przemocy i bez udziału bezpośrednich świadków zdarzenia. W praktyce pojawiają się zatem trudności w wykazaniu i udowodnieniu aktów przemocy. Często występuje tu „słowo” osoby doznającej przemocy przeciwko „słowu” osoby ją stosującej, zwłaszcza gdy dochodzi do aktów przemocy psychicznej, przyjmującej formę werbalną: np. krzyków, wyzwisk, gróźb, poniżania, szydzenia, upokarzania. Nieco inaczej z punktu widzenia udowodnienia stosowania przemocy jest wówczas, gdy doszło do aktów fizycznej agresji, gdy zostawiają one jakiś ślad na ciele osoby doznającej przemocy. Taki ślad może być bardzo istotnym dowodem potwierdzającym słowa osoby doznającej przemocy. Jedną z podstawowych trudności jest sposób udokumentowania czy też zachowania informacji o obrażeniu do czasu rozpoznania sprawy karnej. Może się przecież zdarzyć i najczęściej tak jest, że postępowanie dowodowe, zwłaszcza przed sądem, toczy się w czasie znacznie późniejszym, gdy po obrażeniach nie ma już śladu.
Kwestia ta została dostrzeżona już w kilka lat po uchwaleniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie1 i przy okazji wprowadzania dużej noweli do tej ustawy, w art. 3 ust. 1 pkt 5 wprowadzono zapis, że osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej pomocy, w szczególności w formie m.in. badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie. W kolejnym przepisie (art. 3 ust. 2) zawarto delegację ustawową dla ministra właściwego do spraw zdrowia do określenia, w drodze rozporządzenia, wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie, z uwzględnieniem przydatności zaświadczenia dla ochrony prawnej osoby dotkniętej przemocą w rodzinie.
Ustawa gwarantuje zatem osobie doznającej przemocy domowej systemową i bezpłatną pomoc w postaci badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie.
W chwili obecnej obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2023 r. w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy domowej2, które ustala wzór takiego zaświadczenia lekarskiego, stanowiący załącznik do rozporządzenia.
Zaświadczenie takie zawiera dane dotyczące osoby badanej, innych osób obecnych w trakcie jego wykonywania oraz nazwę świadczeniodawcy, który wystawia zaświadczenie. Wskazuje się też miejsce, datę i godzinę rozpoczęcia i zakończenia badania oraz wystawienia zaświadczenia. Najistotniejsze punkty zaświadczenia to:
- wywiad obejmujący okoliczności doznania uszkodzeń ciała, w szczególności miejsce, czas i sposób,
- badanie fizykalne obejmujące charakterystykę uszkodzeń ciała, w szczególności okolicę anatomiczną, rodzaj, liczbę, wielkość, kształt, przebieg, brzeg i barwę, a także ich wpływ na sprawność części ciała,
- odwzorowanie stwierdzonych uszkodzeń ciała osoby badanej na przedstawionym w formularzu schemacie,
- opinia o przyczynach i czasie doznania uszkodzeń ciała.
W zaświadczeniu zamieszcza się też informację o specjalizacji lekarza prowadzącego badanie, pieczątkę i czytelny podpis. Należy zaznaczyć, że zaświadczenie takie może wydać każdy lekarz, w tym np. lekarz pierwszego kontaktu. Zgodnie bowiem z treścią art. 2 ust. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty3, wykonywanie zawodu lekarza polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje (…) świadczeń zdrowotnych, w szczególności: badaniu stanu zdrowia, rozpoznawaniu chorób i zapobieganiu im, leczeniu i rehabilitacji chorych, udzielaniu porad lekarskich, a także wydawaniu opinii i orzeczeń lekarskich.
Zaświadczenie ma służyć pomocą osobie doznającej przemocy domowej i nie ma znaczenia, czy wystawia je lekarz w prywatnym gabinecie, czy też wykonuje badanie w ramach kontraktu z NFZ.
Warto nadmienić, że wydawanie takich zaświadczeń mieści się w katalogu orzeczeń objętych obowiązkiem świadczeniodawcy w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, na co wskazuje art. 16 ust. 1 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych4. Zgodnie z tym przepisem świadczeniobiorcy na podstawie ustawy nie przysługują zaświadczenia lekarskie wydawane na życzenie świadczeniobiorcy, jeżeli nie są wydawane m.in. dla ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie.
Wydanie ww. zaświadczenia lekarskiego należy jednak odróżnić od obdukcji lekarskiej. Zaświadczenie jest jedynie dowodem na to, jakie obrażenia lekarz wystawiający zaświadczenie stwierdził u osoby doznającej przemocy, ewentualnie że zawarł swoją opinię o przyczynach i czasie doznania uszkodzeń ciała badanego. Uprawnionym zaś do wydania obdukcji lekarskiej jest tylko biegły sądowy z zakresu medycyny.
Najczęściej obdukcja jest wydawana w ramach postępowania przygotowawczego prowadzonego przez Policję bądź prokuraturę, a niekiedy przez sąd – na etapie postępowania sądowego i na podstawie zlecenia przez te organy. Koszty opinii biegłego w postaci m.in. badania i wydania orzeczenia na zlecenie prokuratury albo sądu są pokrywane z budżetu państwa. Może się także zdarzyć, że osoba doznająca przemocy domowej sama zgłosi się do lekarza medycyny, który jednocześnie jest biegłym sądowym wpisanym na listę Prezesa Sądu Okręgowego w okręgu właściwym na jej miejsce zamieszkania, i zleci przeprowadzenie płatnej opinii. Wówczas taka opinia, przedłożona wraz z zawiadomieniem o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, może być i tak następnie skonfrontowana z kolejną, zleconą innemu biegłemu przez jeden z ww. organów prowadzących postępowanie karne.
W obdukcji lekarskiej biegły wskazuje na obrażenia osoby doznającej przemocy domowej (rodzaj, rozmiar, umiejscowienie), mechanizm zadania urazów, wnioskuje co do ewentualnych sposobów ich powstania, w tym użytych narzędzi, o ile jest to możliwe po rodzaju obrażeń, wypowiada się, czy mogły one powstać w sposób, jaki podaje pokrzywdzony, oraz także co do czasu ich powstania (przewidywanego). Wskazuje też, czy obrażenia stwierdzone u pokrzywdzonego powodują naruszenie czynności narządów ciała na okres trwający dłużej niż siedem dni, czy też stanowią ciężki uszczerbek na zdrowiu w rozumieniu art. 156 § 1 k.k.5, a jeżeli tak, to jaka jest jego postać.
Obdukcja lekarska jest najczęściej sporządzana wtedy, gdy większość obrażeń zdąży się wygoić. Dlatego ważne jest uprzednie wykonanie badania lekarskiego i uzyskanie przez osobę doznającą przemocy bezpłatnego zaświadczenia, na którego m.in. podstawie biegły opisze obrażenia i dokona wnioskowania na temat przyczyn ich powstania.
1 Obecne brzmienie to: ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1673).
2 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2023 r. w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy domowej (Dz. U. poz. 1827).
3 Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1287 z późn. zm.).
4 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 146 z późn. zm.).
5 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 383).
Informacje o Autorze artykułu:
Michał Lewoc – sędzia Sądu Rejonowego w Legnicy, doktor nauk prawnych. Przez wiele lat pełnił funkcję Naczelnika Wydziału ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Departamencie Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości. Współtwórca systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Certyfikowany specjalista z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Członek Zespołu Monitorującego ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie I i II kadencji. Członek Rady ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przy Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych poprzedniej kadencji. Członek Rady ds. Pokrzywdzonych Przestępstwem przy byłym Ministrze Sprawiedliwości. Autor ponad 30 artykułów, wykładowca i prelegent na ponad 100 szkoleniach, konferencjach i seminariach z obszaru przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W 2017 r. obronił doktorat na Uniwersytecie Łódzkim z wyróżnioną pracą doktorską pt. „Kryminologiczna ocena orzecznictwa sądowego w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie”. W chwili obecnej orzeka w Sądzie Rejonowym w Legnicy w Wydziale Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.