Podstawowym zadaniem każdej tajemnicy zawodowej jest ochrona praw osób, których dane objęte są tą tajemnicą. Ma ona szczególnie doniosłe znaczenie w przypadku tajemnicy lekarskiej z uwagi na wyjątkowy charakter danych dotyczących stanu zdrowia danej osoby. Ustawodawca, ustanawiając tajemnicę zawodową, musi jednak zawsze wyważyć, czy cel w postaci ochrony danych nie powinien ustąpić bardziej doniosłemu celowi, jakim może być np. ochrona życia lub zdrowia osoby, której dane dotyczą, lub innych osób.
Zgodnie z art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Tak sformułowany zapis spełnia przesłanki do uznania tajemnicy lekarskiej za tajemnicę zawodową. Wynika bowiem z ustawy i jest związany z wykonywaniem określonego zawodu. Swego rodzaju uzupełnieniem do wskazanego powyżej przepisu jest art. 50 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r o ochronie zdrowia psychicznego, zgodnie z którym osoby wykonujące czynności wynikające z niniejszej ustawy są obowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności.
Zarówno ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, jak i ustawa o ochronie zdrowia psychicznego zawiera katalog sytuacji, w których tajemnica zawodowa nie obowiązuje. Odpowiednio zgodnie z art. 40 ust. 2 pkt 3 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty nie obowiązuje tajemnica zawodowa w przypadku, gdyby jej zachowanie mogło stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób. Przepis ten ma zastosowanie również w przypadku lekarzy psychiatrów, a dodatkowo tam, gdzie ma zastosowanie ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, tajemnica zawodowa nie obowiązuje m.in. w stosunku do właściwych organów administracji rządowej lub samorządowej co do okoliczności, których ujawnienie jest niezbędne do wykonywania zadań z zakresu pomocy społecznej, oraz w stosunku do osób współuczestniczących w wykonywaniu czynności w ramach pomocy społecznej, w zakresie, w jakim to jest niezbędne (art. 50 ust. 2 pkt 2 i 3 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego).
Ogólny wniosek z przedstawionych powyżej przepisów jest taki, że tajemnica zawodowa lekarza nie obowiązuje, jeżeli jej zachowanie mogłoby narazić pacjenta lub osobę trzecią na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, a w przypadku lekarzy psychiatrów dodatkowo w zakresie korzystania przez pacjenta ze świadczeń z pomocy społecznej.
Obowiązek reagowania na przemoc domową został nałożony m.in. na lekarzy przez ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Lekarze znajdują się bowiem w grupie zawodów zobligowanych do wszczęcia procedury „Niebieskie Karty” w razie podejrzenia występowania przemocy domowej (art. 9d ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej w zw. z §1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 września 2023 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”). Procedurę uruchamia się poprzez wypełnienie druku „Niebieska Karta – A” i przesłanie oryginału do zespołu interdyscyplinarnego właściwego miejscowo z uwagi na miejsce zamieszkania pacjenta doznającego przemocy domowej. Kopię formularza pozostawia się u osoby, która wypełniała formularz. Kopia formularza nie stanowi części dokumentacji medycznej pacjenta. Ponieważ formularz „Niebieska Karta – A” zawiera szczegółowe dane osobowe osoby doznającej przemocy domowej, już na etapie wypełniania formularza może pojawić się wątpliwość u lekarza wypełniającego formularz, czy ma do tego prawo z uwagi na obowiązywanie tajemnicy zawodowej. Ponieważ przywoływany powyżej art. 40 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, wymieniając wyjątki, w których tajemnica zawodowa nie obowiązuje, nie wskazuje bezpośrednio na procedurę „Niebieskie Karty”, a sama ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej wprost nie zawiera zapisu wyłączającego tajemnicę zawodową lekarską w przypadku stosowania przepisów ustawy, należy przeanalizować, czy podejrzenie występowania przemocy domowej nie stanowi zagrożenia dla życia lub zdrowia pacjenta lub osób trzecich. W tym zakresie ocena powinna wskazywać, czy zachowanie tajemnicy mogło by zagrozić tym dobrom, a nie czy bezpośrednio by im zagrażało. Mając na uwadze, że przemoc domowa przybierająca formy przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, ekonomicznej oraz zaniedbania zawsze wiąże się z ingerencją w psychikę osoby, która tej przemocy doznaje, wywołując stres, ból, cierpienie, lęk, poczucie poniżenia oraz inne negatywne skutki, należy przyjąć, że co do zasady stosowanie przemocy domowej wobec pacjenta może zagrażać jego życiu lub zdrowiu. A zatem podejrzenie występowania przemocy domowej stanowi przesłankę do zwolnienia z tajemnicy lekarskiej i podjęcia działań zgodnie z wymogami ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej.
Poza samą czynnością wszczęcia procedury „Niebieskie Karty” lekarz może być zaproszony do udziału w grupie diagnostyczno-pomocowej. Takie przypadki mają charakter incydentalny, ale w konkretnej sytuacji udział lekarza może się okazać niezbędny. Przekazanie pozostałym członkom grupy diagnostyczno-pomocowej informacji o stanie zdrowia pacjenta związanym z doznawaniem przemocy domowej również będzie zwolnione z tajemnicy zawodowej. Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że wszelkie informacje przekazywane i uzyskiwane w ramach pracy grupy diagnostyczno-pomocowej są objęte poufnością wynikającą z art. 9c ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej.
W zakresie lekarzy psychiatrów oraz obowiązywania tajemnicy wynikającej z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego dodatkowo (obok przesłanki zagrożenia życia lub zdrowia) występuje przesłanka wyłączająca tajemnicę zawodową w razie korzystania przez pacjenta ze świadczeń z pomocy społecznej. Jedną z podstaw udzielania świadczeń z pomocy społecznej na podstawie art. 7 pkt 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2024 r. poz. 1283) jest przemoc domowa. Katalog świadczeń z pomocy społecznej został określony w art. 36 tej ustawy i zawiera szereg świadczeń pieniężnych, jak i niepieniężnych, które mogą stanowić kluczową pomoc dla osoby doznającej przemocy domowej. Zatem jeżeli pacjent doznający przemocy domowej miałby skorzystać ze świadczeń z pomocy społecznej, to również w tym zakresie lekarza psychiatrę nie będzie obowiązywała tajemnica zawodowa. O ile więc sama procedura „Niebieskie Karty” nie jest rodzajem świadczenia z pomocy społecznej, to już zadania realizowane w ramach tej procedury będą obejmowały świadczenia z pomocy społecznej, takie jak praca socjalna, interwencja kryzysowa, poradnictwo specjalistyczne czy schronienie.
Analogicznie jak w przypadku oceny obowiązywania tajemnicy zawodowej lekarskiej przy wszczynaniu procedury „Niebieskie Karty” należy uznać, że tajemnica ta nie będzie obowiązywała w razie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w związku z przemocą domową. Zarówno na zasadach określonych w art. 304 Kodeksu postępowania karnego jak i art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej każdy, kto w związku z wykonywaniem obowiązków zawodowych powziął podejrzenie o popełnieniu przestępstwa, jest zobowiązany złożyć w tym zakresie zawiadomienie.
Odrębną czynnością, której obowiązek ciąży na lekarzu, a w zakresie której również nie będzie obowiązywała tajemnica zawodowa, jest zgłoszenie do sądu rodzinnego zagrożenia dobra dziecka w związku z przemocą domową na podstawie art. 572 Kodeksu postępowania cywilnego.
Wszelkie przedstawione wyżej przypadki nieobowiązywania tajemnicy zawodowej lekarskiej mają na celu ochronę życia i zdrowia pacjenta lub osób trzecich. Z tej perspektywy kluczowe jest dostrzeżenie faktu, że tajemnica zawodowa oraz cel, dla którego została ustanowiona, ustępują wobec zagrożenia życia i zdrowia pacjenta lub osoby trzeciej.
Informacje o Autorze artykułu:
Grzegorz Wrona- doktor nauk prawnych, specjalizujący się w przeciwdziałaniu przemocy domowej i analizie przepisów dotyczących przemocy w rodzinie. Adwokat oraz certyfikowany specjalista i superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. Członek Komitetu Rady Europy ds. Przeciwdziałania i Zwalczania Przemocy Wobec Kobiet i Przemocy Domowej (GREVIO) oraz Rady ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej przy dyrektorze Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Autor komentarzy do Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej oraz przepisów dotyczących procedury „Niebieskie Karty”.
Wykształcenie:
Doktor nauk prawnych – Uniwersytet Warszawski; rozprawa pt. „Konflikt a przemoc. Zastosowanie art. 207 KK w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie”. Ukończył aplikację sądową, zdał egzamin sędziowski, a następnie adwokacki. Certyfikowany specjalista oraz superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej.
Doświadczenie:
Pełnił funkcję p.o. Dyrektora ds. Społecznych i Prawa Administracyjnego w Biurze Rzecznika Praw Dziecka. Konsultant Warszawskiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej oraz superwizor osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej w dzielnicach Warszawy (Wola, Bielany, Ursynów). Aktywnie działa na szczeblu krajowym i międzynarodowym w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej i ochrony praw ofiar przemocy.