W 2010 r. ustawodawca wprowadził do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej specjalny tryb pozwalający zapewnić dziecku ochronę w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia w związku z przemocą domową. Z uwagi na konieczność natychmiastowego zapewnienia dziecku bezpieczeństwa zdecydowano się wprowadzić interwencyjną procedurę, w której na początkowym jej etapie nie uczestniczy sąd, a decyzję o umieszczeniu dziecka u innej osoby niż rodzic podejmują wspólnie pracownik socjalny, policjant oraz przedstawiciel ochrony zdrowia. Każda z tych osób ma swoje odrębne zadania w tej procedurze, a zadaniem lekarza jest zbadanie dziecka w celu stwierdzenia, czy pomimo doznawanej przemocy domowej może pozostać pod opieką osób trzecich, czy też powinno trafić do placówki ochrony zdrowia.
Samo uruchomienie trybu interwencji na podstawie art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej wymaga stwierdzenia, czy życie lub zdrowie dziecka jest zagrożone w związku z przemocą domową. Poza przemocą fizyczną przemoc domowa wobec dziecka może przybrać formę przemocy psychicznej, zaniedbania, przemocy seksualnej oraz przemocy ekonomicznej. O ile ustalenie zagrożenia życia lub zdrowia w przypadku przemocy fizycznej nie powinno budzić wątpliwości, o tyle w pozostałych przypadkach przemocy takie ustalenie dla osoby niebędącej specjalistą w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej może być trudne. Z tego powodu ustawodawca zdecydował się wprowadzić specjalny kwestionariusz ryzyka, na podstawie którego ustala się, czy w danym przypadku przemocy wobec dziecka zachodzi zagrożenie dla jego życia lub zdrowia. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 19 lutego 2025 r. w sprawie wzoru kwestionariusza szacowania ryzyka zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka służącego stwierdzeniu zasadności zapewnienia dziecku ochrony w związku z przemocą domową określone w nim rodzaje przemocy fizycznej, a także przemoc seksualna, jakiej doznaje dziecko, każdorazowo stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia, a zatem w konsekwencji skutkują koniecznością zastosowania art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Pozostałe wymienione w kwestionariuszu czynniki ryzyka (okoliczności, jakie należy brać pod uwagę, dokonując oceny zagrożenia życia lub zdrowia dziecka) mogą skutkować takim zagrożeniem. Na końcu kwestionariusza przewidziano złożenie podpisu osób uczestniczących w procedurze, w tym przedstawiciela ochrony zdrowia. Podpis pod formularzem w żadnym wypadku nie oznacza potwierdzenia doznawania przemocy domowej przez dziecko. Stanowi on natomiast potwierdzenie, że przy dokonywaniu oceny sytuacji dziecka posłużono się kryteriami wynikającymi z czynników ryzyka opisanych w formularzu. Formularz zatem ma za zadanie m.in. wskazać w dalszych procedurach dotyczących dziecka, że dokonując oceny sytuacji dziecka posłużono się obiektywnymi kryteriami. Jest to również sygnał dla sądu oraz rodziców dziecka, że kryteria oceny wynikają z przepisów prawa, a nie dowolności po stronie osób uczestniczących w procedurze.
Zarówno przemoc psychiczna, jak i zaniedbanie mogą w bardzo istotny sposób zagrażać zdrowiu, a nawet życiu dziecka. Pomimo braku obrażeń ciała (jakich te rodzaje przemocy nie wywołują) skutki dla zdrowia dziecka mogą być bardzo daleko idące. Z tego powodu ustawodawca zdecydował o konieczności udziału przedstawiciela ochrony zdrowia w opisywanej procedurze, aby móc dokonać profesjonalnej oceny zdrowia dziecka oraz stwierdzić, czy powinno ono być np. hospitalizowane, czy są niezbędne dodatkowe badania, czy też może pozostać pod opieką innych osób niż rodzice. Zatem zadaniem lekarza uczestniczącego w tej procedurze nie jest stwierdzenie, czy dziecko doznaje czy też nie doznaje przemocy domowej, ale przede wszystkim dokonanie oceny stanu zdrowia dziecka. Objawy mogące świadczyć o różnego rodzaju dysfunkcji organizmu będących konsekwencją permanentnego stresu, w jakim żyje dziecko doznające przemocy, wycieńczenia organizmu związanego z zaniedbaniem dziecka czy wreszcie niewidoczne zewnętrznie objawy przemocy fizycznej, mogą być bardzo trudne do oceny dla osób nieposiadających wiedzy medycznej. Jednocześnie konstrukcja art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej nie pozwala pominąć przedstawiciela ochrony zdrowia w zastosowaniu tego przepisu. Za szczególnie istotne należy więc uznać przyjęcie przez lekarza postawy otwartej na współpracę z pracownikiem socjalnym oraz policjantem uczestniczącymi w tej procedurze. Podkreślenia wymaga, że zaistnienie jakichkolwiek objawów w organizmie dziecka, świadczących o doznawanej przemocy, nie jest warunkiem koniecznym dla zastosowania art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Badanie zatem i udział lekarza w tej procedurze ma na celu jedynie ustalenie stanu zdrowia dziecka, a nie zaistnienie przesłanek do podjęcia tej procedury.
Udział w opisywanej procedurze przedstawiciela ochrony zdrowia, w tym lekarza, nie został ograniczony pod względem miejsca pracy lekarza lub posiadanej przez niego specjalizacji. Dziecko ma prawo do świadczeń medycznych na zasadach ogólnych. Jeżeli jednak dziecko doznaje przemocy domowej, dodatkową podstawę prawną, na mocy której ma ono prawo do badania, stanowi art. 3 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Stanowi on, że osoba doznająca przemocy domowej (w tym dziecko) ma prawo do bezpłatnego badania w celu ustalenia skutków doznawania przemocy domowej. Zatem ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej zawiera samoistną podstawę prawną dokonania badania osoby doznającej przemocy domowej (w tym dziecka). Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia problematyki wyrażenia zgody przez rodziców na badanie dziecka. Skoro bowiem w przypadkach dotyczących przemocy domowej to rodzice mogą być osobami stosującymi przemoc wobec dziecka, można spodziewać się, że będą utrudniali podejmowanie czynności zmierzających do zapewnienia dziecku ochrony. Z pewnością zatem nie można uzależniać zbadania dziecka doznającego przemocy domowej od zgody rodziców tego dziecka na badanie. Celem ustawodawcy było bowiem zapewnienie dziecku ochrony w szczególnym, odrębnie uregulowanym trybie. Ponieważ przesłanką zastosowania art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej jest zagrożenie życia lub zdrowia, należy przyjąć, że lekarz uczestniczący w tej procedurze również znajduje się w szczególnej pozycji prawnej względem pacjenta, jakim jest dziecko. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej w żadnym wypadku nie uzależniła procedury zapewnienia dziecku pomocy od woli lub jakiejkolwiek aktywności ze strony rodziców dziecka. Wynika to z faktu, że rodzice mogą stosować przemoc wobec dziecka, ale również mogą chronić osobę, która tę przemoc stosuje. Zatem należy przyjąć, że rodzice dziecka doznającego przemocy nie mogą zablokować lub wstrzymać procedury zapewnienia dziecku pomocy poprzez nieudzielenie zgody na badanie dziecka.
Dane statystyczne za rok 2024 pokazują znaczący wzrost wszczętych procedur „Niebieskie Karty” w przypadkach przemocy domowej stosowanej wobec dzieci. Większa liczba procedur dotyczy również przedstawicieli ochrony zdrowia. Ten ważny pozytywny trend nie powinien ograniczać się jedynie do wszczynania procedury „Niebieskie Karty”, ale również powinien przełożyć się na bardziej stanowczą reakcję w zakresie ratowania życia i zdrowia dzieci doznających przemocy. Zmniejszenie skali zdarzeń śmiertelnych związanych z przemocą domową w przypadku dzieci doznających przemocy domowej jest bezpośrednio zależne od sposobu użycia procedury zapewnienia dziecku ochrony na podstawie art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej.
Informacje o Autorze artykułu:
Grzegorz Wrona- doktor nauk prawnych, specjalizujący się w przeciwdziałaniu przemocy domowej i analizie przepisów dotyczących przemocy w rodzinie. Adwokat oraz certyfikowany specjalista i superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. Członek Komitetu Rady Europy ds. Przeciwdziałania i Zwalczania Przemocy Wobec Kobiet i Przemocy Domowej (GREVIO) oraz Rady ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej przy dyrektorze Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Autor komentarzy do Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej oraz przepisów dotyczących procedury „Niebieskie Karty”.
Wykształcenie:
Doktor nauk prawnych – Uniwersytet Warszawski; rozprawa pt. „Konflikt a przemoc. Zastosowanie art. 207 KK w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie”. Ukończył aplikację sądową, zdał egzamin sędziowski, a następnie adwokacki. Certyfikowany specjalista oraz superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej.
Doświadczenie:
Pełnił funkcję p.o. Dyrektora ds. Społecznych i Prawa Administracyjnego w Biurze Rzecznika Praw Dziecka. Konsultant Warszawskiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej oraz superwizor osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej w dzielnicach Warszawy (Wola, Bielany, Ursynów). Aktywnie działa na szczeblu krajowym i międzynarodowym w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej i ochrony praw ofiar przemocy.